Srebrny Stefan (1890–1962), filolog klasyczny, profesor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Uniwersytetu Stefana Batorego i Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, teatrolog. Ur. 14 I w Warszawie, był synem Stanisława (imię zmienione z Samuela), nauczyciela matematyki i urzędnika Tow. Ubezpieczeniowego w Warszawie, i Gustawy z domu Wolberg; stryjem S-ego był Zygmunt Symcha (1860–1940), warszawski lekarz laryngolog.
S. musiał opuścić gimnazjum warszawskie za udział w strajku szkolnym 1905 r. Maturę zdał jako eksternista w r. 1907 w Charkowie i rozpoczął studia filologii klasycznej na Wydz. Historyczno-Filologicznym (1907–12) Uniw. Petersburskiego, m.in. u M. Rostowcewa i Tadeusza Zielińskiego. S. został ulubionym uczniem Zielińskiego, kontynuatorem wielu jego badań i idei (pisał o nim kilkakrotnie, m.in. Ze wspomnień ucznia, „Meander” R. 14: 1959 z. 8–9). Wziął udział w wycieczce do Grecji zorganizowanej w r. 1910 przez Zielińskiego dla członków Koła Filologicznego studentów. Przyjaźnił się z poetą Wiaczesławem Iwanowem. W r. 1912 uzyskał S. na Uniw. Petersburskim dyplom I st. (odpowiadający magisterium) na podstawie pracy o „Eumenidach” Ajschylosa w plastyce starożytnej, co zapewniło mu «aspiranturę» na uniwersytecie i został zatrudniony jako asystent filologii klasycznej (1912–16). W r.n. ogłosił dwie prace Demoi Evpolida oraz Sobranie Achajcev Sofokla (obie w: „Žurnal Ministerstva narodn. prosvešč. Otdel klass. filologii”), w których zajął się zaginionymi utworami dramatycznymi, rekonstruując je na podstawie zachowanych fragmentów i innych źródeł. W tym głównie kierunku poszedł również w wielu dalszych swych pracach. Niewielkie rozmiarami, odznaczały się one wysokim poziomem kunsztu filologicznego. W r. 1916 otrzymał veniam legendi na Uniw. Petersburskim i wykładał tam jako docent prywatny; do jego uczniów i młodych przyjaciół należał tam M. Bachtin. Ponadto, w Piotrogrodzie w l. 1916–18 prowadził wykłady w Inst. Psycho-Neurologicznym, na Wyższych Kursach Bestużewskich dla Kobiet, na Wyższych Kursach Rajewa dla Kobiet i na Wyższych Kursach Polskich.
Już w Piotrogrodzie przyjął S. zaproszenie ks. Idziego Radziszewskiego do pracy w projektowanym uniw. katolickim w Lublinie (późniejszym KUL-u). Po powrocie do kraju w r. 1918 zorganizował tu Katedrę Filologii Klasycznej i prowadził zajęcia z tego zakresu. Wykładał też na Wydz. Teologicznym. W r. 1920 służył jako ochotnik w WP. Mimo poparcia Zielińskiego, w r. 1922 nie udało mu się otrzymać katedry na Uniw. Warsz. W l. 1920–2 był dziekanem na Wydz. Humanistycznym. Z Lublina dojeżdżał w r. 1923 na wykłady na Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie. T.r. przeniósł się na USB, gdzie 17 X miał wykład inauguracyjny pt. Komedia attycka V w. przed Chr. (Wil. 1924). W r. 1924 został profesorem nadzwycz. hellenistyki, zaś w r. 1936 – profesorem zwycz. Od lipca 1930 do kwietnia 1931 przebywał na urlopie naukowym w Berlinie. W l. 1937 i 1938 odbył dwie podróże naukowe do Grecji (pisał o nich pt. Co widziałem w Grecji, „Ilustr. Kur. Codz.” 1939 nr z 26 IV).
W okresie tym S. zajmował się głównie komedią staroantyczną („Demy” Eupolisa, W.–Kr. 1922, i inne pomniejsze prace o tym utworze, Aluzje Arystofanesa do tematów cudzych komedii, „Rozpr. i Mater. Wydz. I Tow. Przyjaciół Nauk w Wil.” T. 2: 1928 z. 2). W związku z rolą trackiej bogini Kotyto u Eupolisa zainteresował się jej kultem u Greków i przedstawił go w referatach na zjazdach międzynarodowych: w r. 1931 – De Cotyto Thracum dea a Graecis culta (Zjazd Filologów Krajów Słowiańskich w Pradze) i w r. 1935 – Kult der thrakischen Göttin Kotyto in Korinth und Sizilien („Annuaire de l’Institut de Philologie et d’Histoire Orientales et Slaves”, Bruxelles 1936 IV) na Kongresie Religioznawczym w Brukseli. Innym terenem badań S-ego była liryka eolska; kilka prac poświęcił twórczości Safony, m.in. De novo Sapphus fragmento (Wil. 1939), pierwszą pozycję planowanej serii Opuscula Philologica Vilnensia – przerwanej przez wojnę. Intensywnie zajmował się także popularyzacją wiedzy o antyku w odczytach, prasie i radiu, m.in.: O wartościach formalnych dramatu i teatru greckiego („Życie Teatru” 1924 nr 18–25), Ajschylos (W. 1925, Bibl. «Reduty» nr 4), Co zawdzięczamy kulturze świata antycznego, cykl pogadanek wygłoszonych w wileńskim radiu w r. 1934 (druk. Lw. 1936, Bibl. Filomaty nr 31). Brał udział w «wileńskich środach literackich», a jako członek jury Nagrody Literackiej m. Wilna, wraz z Manfredem Kridlem, zadecydował o przyznaniu Nagrody im. Filomatów Tadeuszowi Łopalewskiemu i Czesławowi Miłoszowi (20 VI 1934).
Działalność przekładową rozpoczął S. jeszcze w Petersburgu, tłumacząc na język rosyjski niektóre pisma Lukiana z Samosat („Razgovory bogov” i „Razgovory w carstve mertvych” w jego „Sočinenijach”, Moskwa 1914). Z języka rosyjskiego na polski przełożył dwie książki Zielińskiego: „Religie starożytnej Grecji” (W.–Kr. 1921, ze swoją przedmową) i „Literaturę starożytnej Grecji epoki niepodległości. Cz. I. Zarys ogólny” (W. 1923). Do przekładu „Literatury starożytnej Grecji…” Zielińskiego dodał, jako część drugą, wybrane przez siebie „Wzory do literatury starożytnej Grecji” (W.–Kr. 1928–9), antologię, przeważnie we własnych przekładach. Poezję starał się przy tym przekładać naśladując w miarę możności rytmikę oryginału. Rym w tych przekładach uważał za niepożądany i wręcz wypaczający jej artyzm. Swe założenia teoretyczne w tej sprawie przedstawił w r. 1924 w artykule Zagadnienia przekładów z poezji starożytnej („Przegl. Warsz.” nr 30). Zgodnie z nimi tłumaczył „Ptaki” Arystofanesa (fragment tamże) i „Oresteję” Ajschylosa.
Wielką fascynacją S-ego był teatr, który traktował jako samoistną i pierwotną w stosunku do dramatu sztukę. Był przeciwnikiem jego werystyczno-iluzjonistycznego modelu, zwłaszcza w zastosowaniu do dramatu antycznego; za jego istotę uważał «misteryjną widowiskowość», połączoną ze słowem i muzyką (O wartościach formalnych dramatu i teatru greckiego, „Życie Teatru” 1924 nr 18–25, Forma widowiska teatralnego, „Wiedza i Życie” 1932 z. 8–9). Spośród dramaturgów polskich najwyżej cenił Stanisława Wyspiańskiego; sądził jednak, że jego «informacje sceniczne», skażone naturalizmem, są sprzeczne z koncepcją poetycką jego dramatów (m.in. Stanisław Wyspiański (A Poet of „Young Poland”), „The Slavonic Review” 1922, Wyspiański a teatr, „Kur. Wil.” 1932 nr 273). Już w r. 1924 nawiązał współpracę z wileńską «Redutą», która odpowiadała jego wizji teatru: monumentalizmem stylu, nawiązaniem do teatru misteryjnego, emocjonalnym zaangażowaniem aktorów. Bywał na próbach zespołu. Wygłaszał dla niego odczyty, dyskutował zagadnienia inscenizacyjne z reżyserem Edmundem Wiercińskim i Mieczysławem Limanowskim. Omawiał systematycznie osiągnięcia teatru („Reduta” w Wilnie, „Życie Teatru” 1926 nr 25–28, Pierwszy sezon „Reduty” w Wilnie, „Źródła Mocy” 1927 z. 1, „Reduta” , tamże 1928 z. 3), polemizował w jego obronie z krytykami wileńskiego „Słowa”, Czesławem Jankowskim i Jarosławem Micińskim (m.in. Cele i metody „Reduty”. Jad niezaspokojonych ambicji, „Tyg. Wil.” 1925 nr 12). Na podstawie własnych wrażeń berlińskich pisał o Teatrze Piscatora i teatrze Bertoldo Brechta („Wiedza i Życie” 1932 z. 7). W l. 1932 i 1933 wykładał w Wileńskiej Szkole Dramatycznej w okresie dyrekcji Mieczysława Szpakiewicza w Teatrze na Pohulance. W listopadzie 1935 współpracował ze Szpakiewiczem przy wystawieniu „Króla Edypa” Sofoklesa, a w kwietniu 1938 inscenizował „Oresteję” Ajschylosa we własnym przekładzie (reż. M. Szpakiewicz). Spektakl uznany został przez krytyków za wielkie wydarzenie artystyczne Wilna: przedstawienie było odkrywcze, ukazywało nie Grecję idylliczną, lecz pełną sprzeczności, w intensywnych barwach, eksponowało rolę chóru w teatrze. W l. 1938/9 był S. członkiem Komisji Teatralnej przy Radzie Miejskiej Wilna. Miewał również prelekcje o teatrze w wileńskiej rozgłośni radiowej i opracował dla niej kilka słuchowisk opartych na utworach Ajschylosa, Sofoklesa i Arystofanesa, a także „Obronę Sokratesa” Platona, we własnym przekładzie, z Aleksandrem Zelwerowiczem w głównej roli (1929). Słuchowisko to, rozbudowane o „Eutyfrona” i „Krytona”, zostało potem nadane ze Stefanem Jaraczem jako Sokratesem przez radiostację warszawską w r. 1933; powtórzone kilkakrotnie było największym sukcesem przedwojennego Teatru Wyobraźni.
W grudniu 1939, wraz z zamknięciem USB przez władze litewskie, S. stracił swą katedrę. Kilka artykułów popularnonaukowych ogłosił w „Kurierze Wileńskim”. Po przyłączeniu Litwy do ZSRR pracował jako nauczyciel języka rosyjskiego w szkolnictwie średnim. W prasie polskojęzycznej ukazały się wówczas jego artykuły: Narodziny nowego teatru w „Czerwonym Sztandarze” (1940 nr 325) i Reżyseria komediowa (Na marginesie pracy reżyserskiej Stanisławy Perzanowskiej) w „Prawdzie Wileńskiej” (1941 nr 13). W okresie okupacji niemieckiej od grudnia 1941 wykładał na tajnym studium teatralnym prowadzonym przez Szpakiewicza i Stefana Martykę. Po ponownym wejściu Armii Czerwonej w r. 1944 przez krótki czas był zatrudniony w Archiwum Państw., a następnie – jako reżyser w Teatrze Polskim w Wilnie; wystawił tu komedię „Uciekła mi przepióreczka…” Stefana Żeromskiego. W r. 1945 wyjechał z większością pracowników USB do Torunia, gdzie włączył się w organizację Uniw. Mikołaja Kopernika; został tu kierownikiem katedry filologii klasycznej i wygłosił na otwarcie Uniwersytetu wykład pt. Podstawy duchowe tragedii greckiej. W l. 1949–56, wobec zamknięcia kierunku filologii klasycznej, S. wykładał tylko historię starożytną dla studentów historii. W r. 1960 przeszedł na emeryturę, ale zajęcia uniwersyteckie prowadził do śmierci. Uczniom swym, którzy nazywali go «béltistos» (najlepszy) stawiał wysokie wymagania. Wykłady ożywiał znakomitymi recytacjami omawianych utworów.
Prace naukowe S-ego skupiały się nadal na dramacie, a także na teatrze antycznym. Do ważniejszych należały Critica et exegetica in Aeschylum (Tor. 1949), De Aeschyli Heraclidis („Eos” 1951 z. 1), Studia scaenica („Arch. Filolog. PAN” 1960 V), w których znalazły się: De Sophoclis Telephia oraz Die Szenerie der altättischen Komödie, a także praca Wort und Gedanke bei Aischylos (wyd. pośmiertne, Wr. 1964). Wykazywał tu S., że teatr ateński był daleki od iluzjonizmu, którego dopatrywali się w nim wcześniejsi badacze XX w., także i Zieliński (polemizował z tymi jego poglądami w studium Tadeusz Zieliński <„Eos” 1947 z. 2>, poświęconym omówieniu całokształtu działalności zmarłego mistrza i w artykule Tadeusz Zieliński a tragedia grecka <„Roczniki Human.” T. 9: 1960 z. 2>). Artykuł pt. Der Schluss der Lysistrate („Eos” 1961 z. 1), gdzie udowodnił, że zakończenie komedii powstało wskutek rękopiśmiennego zepsucia tekstu, został przedrukowany w zbiorze najlepszych studiów o tym poecie: „Aristophanes und die alte Komödie” (Darmstadt 1975). Ważny jest też jego artykuł Zagadnienie psychologizmu w tragedii greckiej („Meander” 1960 nr 11–12), w którym bronił interpretacji psychologicznej tragedii Ajschylosa i Sofoklesa (był tu m.in. przeciwnikiem Tadeusza Sinki), osiąganej poprzez ujawnienie «podtekstu» wypowiedzi bohaterów i uwzględnienia gestu scenicznego, i uzasadniał, że grecka ironia tragiczna nie osłabia głębi psychologicznej postaci. Dla „Biblioteki Narodowej” opracował nowe wstępy i objaśnienia do „Antygony” (Wr. 1950) i „Elektry” (Wr. 1951) Sofoklesa w przekładzie Kazimierza Morawskiego. W artykule Stanisława Wyspiańskiego „Powrót Odyssa” („Pam. Liter.” 1958 z. 3) porównywał ten dramat z epopeją Homera.
Na przełomie l. czterdziestych i pięćdziesiątych S. szeroko rozwinął działalność przekładową. W jego tłumaczeniu i z jego wstępem ukazał się „Król Edyp” Sofoklesa (Wr. 1952, Bibl. Narod.) oraz „Tragedie” Ajschylosa (W. 1952). Przekład ten został wyróżniony Państwową Nagrodą Literacką III st., zaś wcześniejszy przekład „Orestei” otrzymał nagrodę PEN Clubu (5 IX 1949) za «nieposzlakowaną wierność wobec oryginału», żywość języka i zasługę wprowadzenia Ajschylosa na scenę polską (Jan Parandowski). Przygotował też dwa tomy Arystofanesa; „Wybór komedii” zawierał „Osy”, „Pokój”, „Ptaki” i „Tesmoforie” (W. 1955), „Komedie” – „Acharniaków”, „Rycerzy”, „Chmury”, „Bojomirę” (W. 1962). Opatrzył je obszernym wstępem, przypisami oraz przeznaczonym dla filologów dodatkiem krytycznym. Teatry polskie wielokrotnie korzystały z tych tłumaczeń. W l. 1945–8 nawiązał S. kontakt z Teatrem Ziemi Pomorskiej w Toruniu za dyrekcji Wilama Horzycy; recenzował m.in. prapremierę „Orfeusza” Anny Świrszczyńskiej (O trudnej sztuce Anny Świrszczyńskiej, „Teatr” 1946 nr 6–7). W obronie tego teatru napisał kilka tekstów interwencyjnych, a po odejściu Horzycy w r. 1951/2 był jego kierownikiem artystycznym. Współpracował ze Studium Aktorskim Ireny i Tadeusza Byrskich w Kielcach (po r. 1955). W swojej publicystyce przeciwstawiał się nawrotowi do naturalizmu w teatrze, proponował natomiast poszukiwanie inspiracji w teatrze greckim – monumentalno-misteryjnym w tragedii i fantastyczno-karykaturalnym w komedii. W kilku tekstach utrwalił swe wspomnienia o «Reducie» i jej twórcach. S. był członkiem wielu towarzystw naukowych, m.in. Association Guillaume Budé w Paryżu, Association Internationale de Papyrologues w Brukseli, Komisji Filologicznej PAU, Polskiego Tow. Filologicznego (był prezesem koła toruńskiego), Komitetu Nauk o Kulturze Antycznej PAN oraz wileńskiego Tow. Przyjaciół Nauk, Tow. Naukowego w Toruniu i Tow. Naukowego KUL. Do uczniów S-ego należeli, m.in. Jan Safarewicz, Zofia Abramowiczówna, Barbara Krysiniel-Józefowiczowa, Leokadia Małunowiczówna, Oktawiusz Jurewicz, Marian Szarmach, Witold Wróblewski. Był odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1955). Zmarł 12 X 1962 w Toruniu i został pochowany na cmentarzu św. Jerzego.
W małżeństwie (ślub w Petersburgu 24 I 1915) z Małgorzatą Anosow (zm. 1963), Rosjanką, S. dzieci nie miał.
Imieniem S-ego nazwano jedną z ulic Torunia.
Wybór prac S-ego został opublikowany w tomie Teatr grecki i polski (W. 1984), w opracowaniu Szczepana Gąssowskiego i ze wstępem Jerzego Łanowskiego.
Czachowska, Literatura pol. Bibliogr.; Grzegorczyk P., Z materiałów bio- i bibliograficznych dotyczących pisarzy zmarłych w 1962 roku, „Roczn. Liter.” 1962; Nowy Korbut (Słown. Pisarzy), III; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944/5 in.; – Karolewicz G., Nauczyciele akademiccy Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w okresie międzywojennym, L. 1994 II; Pracownicy nauki i dydaktyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 1945–1994, Tor. 1995; Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Gd. 1997 IV (Z. Abramowiczówna, bibliogr.); Słown. Teatru Pol., I; Starnawski J., Sylwetki wileńskich historyków literatury, Bydgoszcz 1997 (fot.); Toruńscy twórcy nauki i kultury (1945–1985), W. 1989 (Z. Abramowiczówna, fot.); – Abramowiczówna Z., Profesor Stefan Srebrny i jego twórczość naukowa i literacka, „Meander” 1963 z. 2–3; Golik-Szarawarska G., Stefan Srebrny. Badacz i krytyk teatru, Kat. 1991 (tu szczegółowa bibliogr., m.in. ineditów); Hernik-Spalińska J., Wileńskie Środy literackie, W. 1998; Kołodziejczyk S. J. [rec.] Wyboru komedii Arystofonesa, „Roczn. Liter.” 1955; Księga pamiątkowa ku uczczeniu […] Uniwersytetu Wileńskiego. Dziesięciolecie 1919–1929, Wil. 1929 II; Kwiatkowski M. J., „Tu Polskie Radio Warszawa…”, W. 1980; [Małunowiczówna L.] L. M., Śp. Stefan Srebrny, Zesz. Nauk. KUL R. 6: 1963 nr 1 s. 140–2; Marczak-Oborski S., Teatr czasu wojny, W. 1962; Z dziejów Almae Matris Vilnensis, Kr. 1996; – Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (fot.); Peretiatkowicz – Sobeski, Współcz. kultura pol.; – Byrscy I. T., Wspomnienia z lat trzydziestych, Oprac. M. Nowak, „Pam. Teatr.” 1986 z. 2–3; Duwalin W., Rozmowy z Michaiłem Bachtinem, W. 2002 s. 79, 89–90; Zieliński T., Listy do Stefana Srebrnego, Oprac. G. Golik-Szarawarska, W. 1997; – „Eos” 1963 vol. 3 fasc. 1 (nr poświęcony S-emu, Z. Abramowiczówna, tu szczegółowa bibliogr. prac S-ego); „Fakty” 1985 nr 34; „Meander” 1949 nr 8 (mowa J. Parandowskiego przy wręczeniu nagrody PEN Clubu i odpowiedź S-ego), 1959 nr 8–9, 1963 z. 2–3 (O. Jurewicz, M. Szarmach); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1962: „Dialog” nr 11, „Ilustr. Kur. Pol.” nr 245–246, „Teatr” 1963 nr 15 (T. Byrski), „Tyg. Powsz.” nr 48, „Trybuna Ludu” nr 285, „Życie Liter.” nr 42; – Koresp. S-ego w: Zbiory specjalne IS PAN, Muz. Teatr. w W., Arch. „Pam. Teatr.” w W., B. Uniw. M. Kopernika.
Bibliogr. dot. stryja S-ego, Zygmunta: Gliński, Słown. lek. i farmac., I.
Marian Szarmach